Ορισμός: Είναι η περίοδος της ζωής, όπου το παιδί ύστερα από μια σχετική ήρεμη φάση, γύρω στα έντεκα του χρόνια αρχίζει ενεργά να απομακρύνεται από την οικογένεια.
Η προσπάθεια αυτή για ανεξαρτησία μπορεί ή όχι να συμπίπτει με την εμφάνιση των χαρακτηριστικών του φύλου: π.χ. ένα κορίτσι που εμμηνορροεί στα οκτώ ή εννιά πιθανότητα δεν θα θεωρούνταν έφηβος, ενώ ένα κορίτσι των δεκαπέντε ή δεκαέξι που δεν εμμηνορροεί και έχει ελάχιστη ανάπτυξη του στήθους, θα θεωρούνταν πιθανότατα έφηβος.
Η εφηβεία τελειώνει, όταν το άτομο
- πετυχαίνει την ψυχολογική ανεξαρτησία από τους γονείς του που του επιτρέπει να γυρίσει κοντά τους σε μια σχέση βασισμένη στην ισότητα και τον αμοιβαίο σεβασμό
- εγκαθιστά μια προσωπική ταυτότητα, που περιλαμβάνει και ένα σύστημα ηθικών αξιών και αφοσίωση στην εργασία
- αναπτύσσει την ικανότητα για διάρκεια στο διαπροσωπικό τομέα, που του επιτρέπει να δημιουργήσει σημαντικές και αμοιβαίες τόσο μη σεξουαλικές, όσο και σεξουαλικές σχέσεις, όπου μπορεί να δίνει και να παίρνει εξίσου.
Η εφηβεία μπορεί να υποδιαιρεθεί σε τρεις περίοδος:
1) την πρώτη εφηβεία, έντεκα ως δεκατέσσερα, που περιλαμβάνει και την
προεφηβεία
2) τη μέση εφηβεία, δεκατέσσερα ως δεκαέξι και
3) την όψιμη εφηβεία, δεκαέξι μέχρι τη λύση της εφηβείας που μπορεί να
μη συμβεί ποτέ.
Η προσπάθεια απομάκρυνσης από τους γονείς δημιουργεί αισθήματα ανασφάλειας, που με τη σειρά τους γεννούν φόβους, εκνευρισμό και ανταγωνιστικότητα, χαρακτηριστικά όλα των εντεκάχρονων παιδιών.
Οι ορμονικές αλλαγές της εφηβείας, προκαλούν αυξημένη σεξουαλική απαντητικότητα, αυξημένη σωματική αισθητικότητα και αυξημένη ψυχολογική ευαισθησία. Η ηλικία έναρξης της διαμόρφωσης των χαρακτηριστικών του φύλου ποικίλλει: Τα κορίτσια παρουσιάζουν συνήθως ανάπτυξη του μαστού, της τρίχωσης του εφηβαίου και του γυναικείου περιγράμματος γύρω στα δέκα με έντεκα χρόνια. Η έμμηνη ρήση συνήθως αρχίζει μεταξύ έντεκα και δεκατρία, αλλά το φυσιολογικό όριο εκτείνεται από εννιά ως δεκαέξι. Τα αγόρια δείχνουν ανάπτυξη των όρχεων και της τρίχωσης του εφηβαίου μεταξύ δώδεκα και δεκαέξι και ανάπτυξη του πέους και εκσπερμάτιση μεταξύ δεκατρία και δεκαεπτά. Τα σπερματοζωάρια αρχίζουν να εμφανίζονται λίγους μήνες ως δύο χρόνια μετά την έναρξη της εκσπερμάτισης. Ώριμα σπερματοζωάρια σε σημαντικό βαθμό δεν εμφανίζονται πριν τα δεκαπέντε ή δεκαέξι. Στα κορίτσια η έμμηνη ρήση συνήθως αρχίζει λίγους μήνες ως ένα χρόνο πριν οι ωοθήκες αρχίσουν να παράγουν ώριμα ωάρια.
Η αρχή της εφηβείας ( πρώτη εφηβεία ) χαρακτηρίζεται από μεγάλη επιτάχυνση της σωματικής αύξησης, νωρίτερα στα κορίτσια αργότερα στ’ αγόρια, τα οποία όμως γύρω στα δεκαπέντε ξεπερνούν τα κορίτσια στο ύψος. Η αλλαγή της φωνής στο αγόρι συχνά συμβαίνει στα δεκατρία με δεκατέσσερα. Ο αυξημένος ερωτισμός του σώματος του εφήβου δημιουργεί συγκεχυμένα συναισθήματα ταυτόχρονα ευχαρίστησης και φόβου, στο αγόρι π.χ. στύσεις μπορεί να συμβούν από στρες οποιασδήποτε μορφής. Επίσης ο αυξημένος ερωτισμός αυξάνει τη συχνότητα του αυνανισμού.
Η αυξημένη σωματική αισθητικότητα και η αυξημένη ενεργητικότητα οδηγούν στην ανάπτυξη έντονων σεξουαλικών και επιθετικών φαντασιώσεων και στα δύο φύλα, που θα διαρκέσουν σ’ όλη την εφηβεία , έως ότου προς το τέλος της συζευχθούν αρμονικά.
Οι έφηβοι και των δύο φύλων είναι περίεργοι γύρω από σεξουαλικά θέματα και η πρώτη εφηβεία χαρακτηρίζεται από ομαδικές εκδηλώσεις όπου αυτά κουβεντιάζονται, τα γεννητικά όργανα συγκρίνονται, εκδηλώνεται παροδική ομοφυλοφιλική διερεύνηση και γίνεται ομαδικός αυνανισμός.
Η έναρξη της έμμηνης ρήσης μπορεί ν’ αποτελέσει για το κορίτσι ένα από τα πιο ευχάριστα ή δυσάρεστα γεγονότα της ζωής της, ανάλογα με το πώς θα συνδεθεί από τη μητέρα με την αξία της γυναίκας, τη θηλυκότητα και την ικανότητα για τεκνοποίηση. Στην περίοδο αυτή ιδιαίτερη σημασία έχει για το κορίτσι η στάση του πατέρα, καθώς το κορίτσι εξ αιτίας της απουσίας φόβου ευνουχισμού συνεχίζει και στην εφηβεία το ρομάντζο της οιδιπόδειας περιόδου, ως ότου βρει αργότερα σύντροφο.
Καθώς οι έφηβοι μπορούν πια να σκέπτονται συνδυάζοντας διάφορες πιθανότητες, αρχίζουν και δημιουργούν θεωρίες ( που τις θεωρούν όλες δικές τους ανακαλύψεις ) για να εξηγήσουν τον κόσμο γύρω τους και μέσα τους. Χαρακτηριστικό των θεωριών αυτών είναι ο μεγάλος ιδεαλισμός και η αντίθεση στις κατεστημένες αξίες. Ταυτόχρονα δημιουργούνται ομάδες του ίδιου φύλου, που είναι ανταγωνιστικές στις συμβατικές συνήθειες των μεγάλων, αλλά που υιοθετούν νέες συμβατικές καταστάσεις, όπως το ίδιο ντύσιμο, το ίδιο κόψιμο μαλλιών κ.λ.π. Οι ομάδες αυτές στηρίζουν τους εφήβους στην προσπάθειά τους για ανεξαρτησία από τους γονείς και βοηθούν να σταθεροποιήσουν την ταυτότητά τους με την έντονη διαπροσωπική ανταλλαγή εμπειριών, που συμβαίνει σ» αυτές.
Ο ρόλος των γονιών είναι ιδιαίτερα δύσκολος στην περίοδο αυτή, διότι θα πρέπει να συνδυάσει τη σταθερότητα εξάσκησης ελέγχου και περιορισμών με την κατανόηση απέναντι στην αλλοπρόσαλλη συμπεριφορά του εφήβου, που προσπαθεί ν ‘ απομακρυνθεί, οπότε τους ανταγωνίζεται και τους μειώνει, αλλά και έμμεσα ζητά την προστασία και την αγάπη τους.
Διάφοροι αμυντικοί μηχανισμοί κινητοποιούνται στην εφηβεία στην προσπάθεια του εγώ του εφήβου να αντιρροπήσει την αναζωπύρωση των αιμομικτικών, σεξουαλικών και επιθετικών του ενορμήσεων, όπως η άρνηση, η προβολή, η διανοητικοποίηση, ο ασκητισμός κ.λ.π.
Στη μέση εφηβεία οι ομάδες έχουν γίνει πια μικτές. Το αγόρι συζητά με το κορίτσι , μοιράζονται τα συναισθήματά τους, έρχονται σε σεξουαλική επαφή αρκετά όμως αδέξια και χωρίς τρυφερότητα και βρίσκουν παρηγοριά στη σχέση τους για τον αποχωρισμό από τους γονείς τους. Γύρω στα δεκαπέντε, ο σύντροφος που προτιμάται είναι του αντίθετου πια φύλου, αλλά δεν εκτιμάται ακόμη σαν ιδιαίτερη οντότητα. Είναι μάλλον ναρκισσιστική προέκταση του εαυτού του εφήβου. Θα υπάρξουν ίσως αρκετοί τέτοιοι «έρωτες» , έως ότου στην όψιμη εφηβεία ή την ώριμη εφηβεία το άτομο γίνει ικανό για ώριμη σχέση, όπου θα αγαπά το άλλο άτομο σαν ξεχωριστό από αυτό.
Προοδευτικά, στοιχεία του ιδεώδους του Εγώ ενσωματώνονται στο εγώ του ατόμου και γίνονται χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του. Με τη μεταμόρφωση αυτή του ιδεώδους του εγώ σε εγώ. Το άτομο αποκτά την δική του αίσθηση ταυτότητας από την έκθεση σε ποικίλες κοινωνικές, πολιτισμικές και φυσικά οικογενειακές επιδράσεις. Η ταυτότητα αυτή σύμφωνα με τη θεωρία της ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης του Erik Erikson μπορεί να γίνει σταθερή ή το άτομο λόγω ανεπαρκών διαπροσωπικών, κοινωνικών κ.λ.π. επιδράσεων να παρουσιάσει διάχυση της ταυτότητάς του, δηλαδή έλλειψη αίσθησης σταθερού εαυτού και σύγχυση. Με αφορμή την εφηβεία, στην οποία ο Erikson έδωσε ιδιαίτερη έμφαση, σημειώνουμε ότι η θεωρία του της ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης παρουσιάζει την αναπτυξιακή εξέλιξη ενός ατόμου με βάσει τις κοινωνικές σχέσεις και την κοινωνική πραγματικότητα. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, οι διαδοχικές χρονολογικές περίοδοι από τη γέννηση μέχρι το θάνατο χαρακτηρίζονται από συγκεκριμένα αναπτυξιακά εγχειρήματα που αφορούν τη διαντίδραση του ατόμου με το περιβάλλον του, στα οποία το άτομο βρίσκει πετυχημένες ή αποτυχημένες λύσεις.
Σημειώνουμε ότι οι χρονικές περίοδοι / στάδια, βρεφική ηλικία, νηπιακή ηλικία, προσχολική ηλικία, εφηβεία, αντιστοιχούν στο στοματικό, πρωκτικό, φαλλικό στάδιο, λανθάνουσα περίοδο και γεννητικό στάδιο αντίστοιχα, της ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης του Freud.
Η όψιμη εφηβεία είναι η περίοδος όπου το άτομο αντιμετωπίζει πια το μέλλον του. Το αγόρι σκέφτεται κυρίως την επαγγελματική του σταδιοδρομία, ενώ το κορίτσι τη σταδιοδρομία αλλά και το ρόλο της σαν σύζυγος και μητέρα. Στο τέλος της περιόδου αυτής ο σύντροφος του αντίθετου φύλου γίνεται πια αντιληπτός σαν ξεχωριστό άτομο και ο έρωτας παίρνει μια απόχρωση ηρεμίας, αφοσίωσης και εκτίμησης. Η πραγματικότητα αντικαθιστά τη φαντασία και τον άκρατο ιδεαλισμό και ο έφηβος εισέρχεται στην υπευθυνότητα της ώριμης ηλικίας.
